Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde yürütülen bilimsel hafriyat çalışmalarında Göktürk Devleti’nin hükümdarları Bilge Kağan ile Kül Tigin’in babası İlteriş Kutluğ Kağan’a ilişkin külliye ve yazıt keşfi Türk dünyasında büyük bir sevinç yarattı.
Uluslararası Türk Akademisi ile Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü iş birliğiyle gerçekleştirilen hafriyata dair Akademi lideri Darhan Kıdırali’nin paylaştığı birinci bulgulara göre, yazıt 70 santimetre yüksekliğe ve 19 santimetre genişliğe sahip. Yazıtın her iki tarafında da metin yer alıyor. Yazıtın ön tarafında bulunan 19 satırdan şimdilik okunabilen 12 satırda yer alan sözler şöyleki: “İnek yılının dokuzuncu ayı”, “tanrı oğlu”, “Kutlug Kağan: Türk”, “erkek çocuklarım, köz”, “bizim güzel”, “etdim: bizim yabancı erler”, “yerde”, “tümen: on bin”, “işimi gücümü ver”, “tayin ettim (unvan verdim)”, “tamamı eşitti”. Pekala bu yazıtın bulunması Türk lisanı ve tarihi açısından ne manaya geliyor? Eski Türk lisanı ve tarihi üzerine değerli araştırmalarda bulunan Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Prof. Dr. Mehmet Ölmez ve Prof. Dr. Ali Ahmetbeyoğlu’na sorduk.
SEVİNCİNİ MESLEKTAŞLARI VE ÖĞRENCİLERİYLE PAYLAŞTI
“Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları” kitabının müellifi Prof. Ercilasun, keşif haberini aldığında fazlaca sevindiğini belirtiyor: “Satırların yalnızca üst kısımları olsa da yazılı bir metnin bulunmuş olması epeyce değerlidir. Tunyukuk anıtının
tarihini 720 civarı olarak düşünürsek 30 yıl kadar geriye gitmiş oluyoruz. Zira İlteriş Kutlug Kağan 690 yılı civarında ölmüştür.”
Prof. Ölmez ise hâlâ biroldukça soru, bilinmezlik içeren, elimizde toplam 1000 sözden de az bir kelam varlığı olan yazıtların öğrenilmesine, araştırılmasına büyük bir katkı olacağı için epey sevinip heyecanlandığını ve haberdar olduğum anda da meslektaşlarına ve öğrencilerine duyurduğunu ve basın açıklamalarını takip ettiğini söylüyor.
Arkeolojik çalışmalarda bir külliyenin ortaya çıkartılması ve kurganlarda epeyce değerli yapıtların bulunmasının beklenmedik derecede bir sürpriz olduğunu belirten Prof. Ahmetbeyoğlu ise haberin bilhassa eski Türk tarihi ve kültürü ile uğraşan, bu konulara ilgi duyan herkesi tarifsiz hislere sevk edip sabırsız bir bekleyişe ittiğini söylüyor.
Prof. Dr. Mehmet Ölmezn
TAMAMI BULUNMUŞ OLSAYDI…
“Eğer yazılı metnin yer aldığı gövdenin tamamı bulunmuş olsaydı bu keşif, Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tunyukuk anıtlarının keşfinden daha kıymetli olacaktı” diyen Ahmet Bican Ercilasun’a bakılırsa İlteriş Kağan ismine da bir anıt dikilmiş olması ve orada bir metnin yer alması, lisanımızı de, edebiyatımızı da, Köktürk yazısını da 7. yüzyılın sonlarına götürmüş oluyor: “Yeni metinde okunan her söz Türk lisanı için pahalıdır. Demek ki Türk, kutlug, kagan, tümen kelamları 690’larda da varmış. Biz kesin olarak onların var olduğunu düşünüyorduk lakin artık belgelenmiş oldu. Başlangıç devirleri için 30-40 yıl önemlidir” diyen Ercilasun, yeni keşfin, anıtlık (kompleks) ve yazılı taş geleneğinin sürekliliğini de gösterdiğini belirtiyor.
KAĞANLIK SÜLALESİNE İLİŞKİN BİR YAZIT ALANI
Bir lisanın en eski devrine ilişkin her cinsten, en ufak kısa bir metin, yazıt dahi büyük kıymet arz ettiğini vurgulayan Prof. Mehmet Ölmez, keşfin kıymetini şu biçimde anlatıyor:
“Yeni bulunan yazıt alanı görünüş itibariyle yönetici, kağanlık sülalesine ilişkin bir yazıt alanıdır. Bunun yarısı hâlâ toprakta gömülü bulunan “sunak taşı”ndan çıkartabiliriz. Benzeri taşlar Kül Tégin ve Bilge Kağan yazıt bölgelerinde de görülebilir.
bir daha yarısı toprağa gömülü vaziyette bulunan dağ keçisi suretli taş kesimi da bu yazıt alanının kağanlık sülalesine ilişkin olduğunu gösterir. Büyük kısmı kopuk olan yazıtın okunabilen kısımlarından ‘Kutlug Kagan’ kelamı açık bir biçimde okunsa da devamı hayli açık değildir.”
İHTİYATLI DAVRANMAK GEREKİYOR
Yazıtın daha büyük olan kısmının kayıp olduğunu ve bu sebeple de bütüne ait konuşmanın erken olduğunu söyleyen Prof. Ölmez’e göre, şimdilik ihtiyatlı davranmak gerekiyor:
“Yazıtta Elteriş ismi (unvanı) geçmez. Bu sebeple burada kelam konusu olanın ikinci Türk kağanlığının birinci kağanı olan Elteriş – Kutlug Kağan olduğu konusunda ihtiyatlı davranmak gerekir. Araştırma takımının yer verdiği 12 satırlık metne göre (her satırda 2-3 kelam yer alır) birinci kez bir Türk yazıtında ‘Tengri Oglı’ (göğün oğlu) kelamı de geçer. Daha evvel bu kelamın muadili olan Çince tensi (tian-zi) Tunyukuk yazıtında bir yer ismi olarak geçerdi. bir daha yazıtta bir kere Ud Yıl (sığır yılı) geçer ki 682 -744 yılları içindeki II. Türk Kağanlığı periyodunda kelam konusu yılın geçme ihtimali altı keredir: 677, 689, 701, 713, 725, 737. Yazıt işte bu tarihlerden birisinde dikilmiştir. Kayıp olan daha büyük kesimi bulunup husus daha açık hale gelmedikçe yahut bu tarihleri destekleyen Çince bir tarih bulunmadıkça tam olarak hangi yıla ilişkin olduğunu söylemek şu an mümkün değildir. Şayet yazıt kelam konusu “sığır” senelerından birinci üçünden birisine denk gelirse, bilinen öteki Türk yazıtlarından daha eski bir yazıtla karşı karşıyayız demektir.”
26 EYLÜL’DE BURSA’DA AÇIKLANACAK
Ölmez’e bakılırsa bu keşif, saha çalışmaları yapılmaya devam edilirse ikinci Türk kağanlığına ilişkin daha diğer ve kısıtlı detaylarımize yeni bilgiler katacak Türk yazıtlarının bulunmaya devam edeceğini gösteriyor.
Akademi lideri Darhan Kıdırali, yaptığı son açıklamada daima yeni bilgi ve bulgulara ulaştıklarını, hafriyatlar sonucunda ulaştıkları sonuncu sonuçları 26 Eylül’de Bursa’da açıklayacaklarını belirtti.
Türk milleti kendini esaretten kurtardı
Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, İlteriş Kağan’ın Türk tarihli pozisyonunu şu sözlerle anlatıyor: “İlteriş Kutlug, başkomutanı ve başdanışmanı Bilge Tunyukuk ile birlikte Türk milletini 50 yıllık Çin tutsaklığından kurtaran hükümdardır. Köl Tigin anıtında tutsak Türklerin “Devletli millet idim, devletim artık nerede, kağanlı millet idim, kağanım nerede?” formundaki isteklerini gerçekleştiren hükümdardır. Bağımsızlığı sağlamakla kalmamış, 10 yıl üzere kısa bir vakitte, başşehir Ötüken’i geri almış, akınlarıyla Çinlileri bezdirmiş ve kardeşi Kapgan’a koskoca, bağımsız bir devlet bırakmıştır.”
En değerli keşiflerden biri
Prof. Dr. Ali Ahmetbeyoğlu’na nazaran bu buluntuları Türk tarihi, sosyo-kültürel hayatı için pek kıymetli. Fakat tam manasıyla değerlendirmelerde bulunabilmek için hafriyat raporlarının ayrıntılı olarak yayınlanmasını, yazıtların bilim erkeklerinca ayrıntılı olarak okunmasını, bulunan eşyalar ve külliye alanı üstündeki incelemelerin sonuçlanmasını ve ortaya çıkan tartışmaların mahiyetinin görülmesi gerekiyor: “Bunlara karşın verilen ön bilgiler ışığında İlteriş Kagan yazıtı ve külliyesinin bulunması Türk yazı tarihi, Türk isminin başlangıcı, Türk mimarlık ve sanat tarihi, idari ve dini birfazlaca açıdan büyük ehemmiyet taşımaktadır. Orhun Abidelerinden daha sonraki en değerli keşiflerden biri olan bu kazıların Türk Akademisi ve Türk bilim erkeklerinca yapılması hassaten vurgulanması gereken bir hadisedir.”
Uluslararası Türk Akademisi ile Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü iş birliğiyle gerçekleştirilen hafriyata dair Akademi lideri Darhan Kıdırali’nin paylaştığı birinci bulgulara göre, yazıt 70 santimetre yüksekliğe ve 19 santimetre genişliğe sahip. Yazıtın her iki tarafında da metin yer alıyor. Yazıtın ön tarafında bulunan 19 satırdan şimdilik okunabilen 12 satırda yer alan sözler şöyleki: “İnek yılının dokuzuncu ayı”, “tanrı oğlu”, “Kutlug Kağan: Türk”, “erkek çocuklarım, köz”, “bizim güzel”, “etdim: bizim yabancı erler”, “yerde”, “tümen: on bin”, “işimi gücümü ver”, “tayin ettim (unvan verdim)”, “tamamı eşitti”. Pekala bu yazıtın bulunması Türk lisanı ve tarihi açısından ne manaya geliyor? Eski Türk lisanı ve tarihi üzerine değerli araştırmalarda bulunan Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Prof. Dr. Mehmet Ölmez ve Prof. Dr. Ali Ahmetbeyoğlu’na sorduk.
SEVİNCİNİ MESLEKTAŞLARI VE ÖĞRENCİLERİYLE PAYLAŞTI
“Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları” kitabının müellifi Prof. Ercilasun, keşif haberini aldığında fazlaca sevindiğini belirtiyor: “Satırların yalnızca üst kısımları olsa da yazılı bir metnin bulunmuş olması epeyce değerlidir. Tunyukuk anıtının
tarihini 720 civarı olarak düşünürsek 30 yıl kadar geriye gitmiş oluyoruz. Zira İlteriş Kutlug Kağan 690 yılı civarında ölmüştür.”
Prof. Ölmez ise hâlâ biroldukça soru, bilinmezlik içeren, elimizde toplam 1000 sözden de az bir kelam varlığı olan yazıtların öğrenilmesine, araştırılmasına büyük bir katkı olacağı için epey sevinip heyecanlandığını ve haberdar olduğum anda da meslektaşlarına ve öğrencilerine duyurduğunu ve basın açıklamalarını takip ettiğini söylüyor.
Arkeolojik çalışmalarda bir külliyenin ortaya çıkartılması ve kurganlarda epeyce değerli yapıtların bulunmasının beklenmedik derecede bir sürpriz olduğunu belirten Prof. Ahmetbeyoğlu ise haberin bilhassa eski Türk tarihi ve kültürü ile uğraşan, bu konulara ilgi duyan herkesi tarifsiz hislere sevk edip sabırsız bir bekleyişe ittiğini söylüyor.
Prof. Dr. Mehmet Ölmezn
TAMAMI BULUNMUŞ OLSAYDI…
“Eğer yazılı metnin yer aldığı gövdenin tamamı bulunmuş olsaydı bu keşif, Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tunyukuk anıtlarının keşfinden daha kıymetli olacaktı” diyen Ahmet Bican Ercilasun’a bakılırsa İlteriş Kağan ismine da bir anıt dikilmiş olması ve orada bir metnin yer alması, lisanımızı de, edebiyatımızı da, Köktürk yazısını da 7. yüzyılın sonlarına götürmüş oluyor: “Yeni metinde okunan her söz Türk lisanı için pahalıdır. Demek ki Türk, kutlug, kagan, tümen kelamları 690’larda da varmış. Biz kesin olarak onların var olduğunu düşünüyorduk lakin artık belgelenmiş oldu. Başlangıç devirleri için 30-40 yıl önemlidir” diyen Ercilasun, yeni keşfin, anıtlık (kompleks) ve yazılı taş geleneğinin sürekliliğini de gösterdiğini belirtiyor.
KAĞANLIK SÜLALESİNE İLİŞKİN BİR YAZIT ALANI
Bir lisanın en eski devrine ilişkin her cinsten, en ufak kısa bir metin, yazıt dahi büyük kıymet arz ettiğini vurgulayan Prof. Mehmet Ölmez, keşfin kıymetini şu biçimde anlatıyor:
“Yeni bulunan yazıt alanı görünüş itibariyle yönetici, kağanlık sülalesine ilişkin bir yazıt alanıdır. Bunun yarısı hâlâ toprakta gömülü bulunan “sunak taşı”ndan çıkartabiliriz. Benzeri taşlar Kül Tégin ve Bilge Kağan yazıt bölgelerinde de görülebilir.
bir daha yarısı toprağa gömülü vaziyette bulunan dağ keçisi suretli taş kesimi da bu yazıt alanının kağanlık sülalesine ilişkin olduğunu gösterir. Büyük kısmı kopuk olan yazıtın okunabilen kısımlarından ‘Kutlug Kagan’ kelamı açık bir biçimde okunsa da devamı hayli açık değildir.”
İHTİYATLI DAVRANMAK GEREKİYOR
Yazıtın daha büyük olan kısmının kayıp olduğunu ve bu sebeple de bütüne ait konuşmanın erken olduğunu söyleyen Prof. Ölmez’e göre, şimdilik ihtiyatlı davranmak gerekiyor:
“Yazıtta Elteriş ismi (unvanı) geçmez. Bu sebeple burada kelam konusu olanın ikinci Türk kağanlığının birinci kağanı olan Elteriş – Kutlug Kağan olduğu konusunda ihtiyatlı davranmak gerekir. Araştırma takımının yer verdiği 12 satırlık metne göre (her satırda 2-3 kelam yer alır) birinci kez bir Türk yazıtında ‘Tengri Oglı’ (göğün oğlu) kelamı de geçer. Daha evvel bu kelamın muadili olan Çince tensi (tian-zi) Tunyukuk yazıtında bir yer ismi olarak geçerdi. bir daha yazıtta bir kere Ud Yıl (sığır yılı) geçer ki 682 -744 yılları içindeki II. Türk Kağanlığı periyodunda kelam konusu yılın geçme ihtimali altı keredir: 677, 689, 701, 713, 725, 737. Yazıt işte bu tarihlerden birisinde dikilmiştir. Kayıp olan daha büyük kesimi bulunup husus daha açık hale gelmedikçe yahut bu tarihleri destekleyen Çince bir tarih bulunmadıkça tam olarak hangi yıla ilişkin olduğunu söylemek şu an mümkün değildir. Şayet yazıt kelam konusu “sığır” senelerından birinci üçünden birisine denk gelirse, bilinen öteki Türk yazıtlarından daha eski bir yazıtla karşı karşıyayız demektir.”
26 EYLÜL’DE BURSA’DA AÇIKLANACAK
Ölmez’e bakılırsa bu keşif, saha çalışmaları yapılmaya devam edilirse ikinci Türk kağanlığına ilişkin daha diğer ve kısıtlı detaylarımize yeni bilgiler katacak Türk yazıtlarının bulunmaya devam edeceğini gösteriyor.
Akademi lideri Darhan Kıdırali, yaptığı son açıklamada daima yeni bilgi ve bulgulara ulaştıklarını, hafriyatlar sonucunda ulaştıkları sonuncu sonuçları 26 Eylül’de Bursa’da açıklayacaklarını belirtti.
Türk milleti kendini esaretten kurtardı
Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, İlteriş Kağan’ın Türk tarihli pozisyonunu şu sözlerle anlatıyor: “İlteriş Kutlug, başkomutanı ve başdanışmanı Bilge Tunyukuk ile birlikte Türk milletini 50 yıllık Çin tutsaklığından kurtaran hükümdardır. Köl Tigin anıtında tutsak Türklerin “Devletli millet idim, devletim artık nerede, kağanlı millet idim, kağanım nerede?” formundaki isteklerini gerçekleştiren hükümdardır. Bağımsızlığı sağlamakla kalmamış, 10 yıl üzere kısa bir vakitte, başşehir Ötüken’i geri almış, akınlarıyla Çinlileri bezdirmiş ve kardeşi Kapgan’a koskoca, bağımsız bir devlet bırakmıştır.”
En değerli keşiflerden biri
Prof. Dr. Ali Ahmetbeyoğlu’na nazaran bu buluntuları Türk tarihi, sosyo-kültürel hayatı için pek kıymetli. Fakat tam manasıyla değerlendirmelerde bulunabilmek için hafriyat raporlarının ayrıntılı olarak yayınlanmasını, yazıtların bilim erkeklerinca ayrıntılı olarak okunmasını, bulunan eşyalar ve külliye alanı üstündeki incelemelerin sonuçlanmasını ve ortaya çıkan tartışmaların mahiyetinin görülmesi gerekiyor: “Bunlara karşın verilen ön bilgiler ışığında İlteriş Kagan yazıtı ve külliyesinin bulunması Türk yazı tarihi, Türk isminin başlangıcı, Türk mimarlık ve sanat tarihi, idari ve dini birfazlaca açıdan büyük ehemmiyet taşımaktadır. Orhun Abidelerinden daha sonraki en değerli keşiflerden biri olan bu kazıların Türk Akademisi ve Türk bilim erkeklerinca yapılması hassaten vurgulanması gereken bir hadisedir.”