Türkçe-İngilizce ve İngilizce-Türkçe kelamlık denince birinci aklımıza gelen isim Redhouse. Çeyrek asrı aşkın bir süre Osmanlı Devleti’nde çeşitli misyonlarda bulunan bu İngiliz bilginin 20 yıldan fazla emek harcadığı “el-Hazînetü’l-Azîziye fi’l-Lügati’l-Osmâniyye” isimli 10 ciltlik Türkçe sözlüğünün kayboluş ve bulunuş serüvenini İhanetle Sadakat içinde James William Redhouse kitabının müellifi Dr. Harun Tuncer ile konuştuk.
Redhouse’un vefatıyla yarım kalan el-Hazînetü’l-Azîziye fi’l-Lügati’l-Osmâniyye isimli Türkçe sözlüğe dair bugüne kadar neler biliyorduk?
Sir James William Redhouse, 1865’te başladığı çalışmayı 1880’lerin başına kadar sürdürüyor. 120-140 bin sözlük bir çalışma planladığını biliyoruz. Fakat Osmanlı Türkçesinde kullanılan 32 harfin yalnızca 14’ünü tamamlayabilmişti ve daha bu kademede metindeki sözcük sayısı 60 bini bulmuştu. Yani şayet tamamlanabilseydi 140 bin söze ulaşan, o vakte dek yapılan en büyük Türkçe kelamlık olacaktı. 70 yaşına gelen Redhouse muhtemelen bitiremeyeceğini düşünerek Hazine için yürüttüğü çalışmalarını bıraktı.
LONDRA’DAN İSTANBUL’A
Sizce niye bıraktı?
Tahminen daha fazla ilgi bekliyordu; hem maddi tıpkı vakitte manevi manada. Redhouse, bu sözlüğü Osmanlılar için yaptığı bir “hayır eseri” ve “sadakat göstergesi” olarak değerlendiriyordu zira. Elimizdeki mektuplarına bakarak da bu biçimde bir çıkarımda bulunabiliriz. örneğin sözlüğünün birinci dört cildini Osmanlı Devleti’nin çeviri işlerini yürüten Babıali Çeviri Odası’na, 5 ve 6. ciltleri ise birinci Türkolog ve lügat âlimlerimizden Ahmed Vefik Paşa’ya gönderiyor.
Yani ciltleri Osmanlı başşehrine gönderiyor.
Evet, bu açıdan maksadı de aşikâr aslında, bir an evvelden sözlüğünün basılmasını sağlamak. Hakikaten kendisi Londra’da dizdirip bastırdığı birkaç formayı örnek olarak göndermişti. Bunun son yapıtı olacağını düşünüyordu ve bir an evvelden basılmazsa tamamlandığını görmeye “ömrünün vefa etmeyeceğini” söylüyordu. Biri yarım, geri kalan 4 cilt de kendisindeydi.
Pekala niye yayınlanmıyor o devirde?
Net bir bilgimiz yok fakat kanaatim epey hacimli olacak bu sözlüğün alıcısının bulunmayacağı ve ötürüsıyla da devletin bu biçimde bir maliyetin altına girmek istememesi.
“BİR YERLERDE BEKLİYOR!”
Gelelim ciltlerin bulunması sorununa. Bu ciltlerden yalnızca biri elimizdeydi değil mi şimdiye kadar?
Evet, Medeniyet Üniversitesi’nden Doç. Dr. Şermin Kalafat 2015’te Londra’da, Royal Asiatic Society’de (Kraliyet Asya Cemiyeti) 4. cildi buldu. Bir makaleyle hem genel manada sözlüğe değindi; tıpkı vakitte nereden, nasıl oraya gelmiş olabileceğine dair yorum getirdi.
Pekala siz nasıl bir yol izleyerek buldunuz öteki kayıp ciltleri?
öncedena 4. cildin bulunmasının benim için umut vaat ediciydi bir gelişme olduğunu söylemeliyim. Kalan ciltler de bir yerlerde birilerini kesinlikle bekliyordur, diye düşünüyordum daima. Pahalı bir bürokratımız ile bir gün sohbet ederken Redhouse çalıştığımı öğrenince, kayıp ciltlere dair birtakım bilgiler fısıldadı kulağıma ipucu kabilinden. Akabinde geçen yıl, bir yayıncı dostum, İstanbul’da bir kütüphanede öbür bir husus çalışırken Redhouse’un kayıp sözlüğünün bir cildini gördüğünü, hatta dokunduğunu söylemiş oldu.
ARAYIŞIMIZ SÜRÜYOR
Heyecanlanmamak mümkün mü?
Natürel ben yerimde duramadım. Çabucak kütüphaneye koştum ve sözlüğün bir değil, tam 6 cildinin bu kütüphanede olduğunu tespit ettim. Yani şu an Londra’da daha evvel bulunan bir ciltle birlikte artık 10 cilt sözlüğün 7 cildi elimizde. Sözlüğün kayıp ciltlerini tespit ettikten daha sonra, bizdilk evvel bedelli hocam Prof. Dr. Mustafa Kaçalin’in sözlüğü görüp aldığını öğrendik. Amaçları çalışmak, bitirebilirlerse de yayınlamakmış. Proje yöneticimiz Sadi Özgür ile birlikte hocayı ziyarete gittik. Projemizi aktardık; onun da güzeline gitti. Kısmetse o da projeye takviye verecek.
Artık eksik ciltlerin peşindesiniz herbiçimde?
Eksik olan ciltler 3, 6 ve Redhouse’un yarım kaldığını söylemiş olduği 10. cilt. Yani artık 2,5 cilt daha var peşinde olduğumuz (gülüşmeler). Arayışımız daha bir heyecan ve azimle sürüyor. Hem yurt ortasında tıpkı vakitte yurt haricinde baktığımız, taradığımız kütüphaneler var. Artık ruhsal olarak daha kuvvetli ve kararlıyız.
ÇEVRİMİÇİ OLARAK AÇILACAK
Pekala artık biz bu sözlüğe ne vakit ulaşabileceğiz?
Wikilala.com’un toplumsal medya hesaplarından çalışmayı dijital olarak paylaşacağımızı duyurunca projeye dayanak olmak isteyen bir fazlaca beşerden bildiriler aldık. Biz de bu kapsamda eldeki 7 cildi, kitle-kaynak sistemiyle, yani teknik manada bu Osmanlıca metni çözebilecek uzman “halk” dayanağıyla Latinize edeceğiz. daha sonrasında bir sistematik dâhilinde, Sadi Bey’in koordinatörlüğünde ve Hiperlink’in dayanağıyla Söz.com’a aktarıp çevrimiçi olarak herkese açmaya karar verdik. Bu kelamlık, Redhouse’un “bir sadakat göstergesi” olarak Osmanlılar nezdinde Türk toplumuna bir armağanıydı. Biz de bu hediyeyi toplumun entelektüel potansiyelini de kullanarak bir daha toplumun hizmetine sunacağız.
En büyük Türkçe alimi
Redhouse’un Türkçeye katkıları konusunda neler söylersiniz?
Bir Alman misyonerin çabucak hemen 1847’de belirttiği bir gerçek var: “Redhouse 19. yüzyılın en büyük Türkçe âlimi”! çabucak hemen 1800’lerde Türkçe için 140 bin kelimeyi bulması planlanan bir kelamlık çalışmasına girişmek büyük, epeyce büyük bir iş. Bugün bile İngilizcenin en temel sözlüklerinden birinde mevcut söz sayısının 200 küsur bin olduğu düşünüldüğünde 140 bin sözlük bir hazinenin bundan 150 yıl evvel ortaya konması sıkıntının boyut ve ciddiyetini gösterebilir sanıyorum. Bir defa Redhouse’un bu uğraşı olağanüstü bir şey. Ayrıyeten 1850’lerin başında hazırladığı, aşağı üst 30 bin sözlük Müntehabat-ı Lügat-ı Osmaniye’si de on senelerca basıldı, durdu. 20. yüzyılda bile “isimsiz” basılıp duran Türkçe sözlüklerden bir tanesiydi.
Hazinetü’l-Aziziye isimli dev Türkçe kelamlık projesinin birinci cildinin birinci sayfası.
Hâlâ Türkçeye çeviremedik
Reshouse Hazine’yi tamamlayamayınca American Board’un talebi üzerine Türkçe-İngilizce bir lügat hazırladı; elindeki unsur başlarını bu sözlükte kıymetlendirdi. “Lexicon” diye bildiğimiz ve Osmanlıcayla ilgilenen çabucak her insanın başvurduğu bu sözlüğü biz bugün hâlâ Türkçeye çeviremedik ne yazık ki…
Redhouse’un vefatıyla yarım kalan el-Hazînetü’l-Azîziye fi’l-Lügati’l-Osmâniyye isimli Türkçe sözlüğe dair bugüne kadar neler biliyorduk?
Sir James William Redhouse, 1865’te başladığı çalışmayı 1880’lerin başına kadar sürdürüyor. 120-140 bin sözlük bir çalışma planladığını biliyoruz. Fakat Osmanlı Türkçesinde kullanılan 32 harfin yalnızca 14’ünü tamamlayabilmişti ve daha bu kademede metindeki sözcük sayısı 60 bini bulmuştu. Yani şayet tamamlanabilseydi 140 bin söze ulaşan, o vakte dek yapılan en büyük Türkçe kelamlık olacaktı. 70 yaşına gelen Redhouse muhtemelen bitiremeyeceğini düşünerek Hazine için yürüttüğü çalışmalarını bıraktı.
LONDRA’DAN İSTANBUL’A
Sizce niye bıraktı?
Tahminen daha fazla ilgi bekliyordu; hem maddi tıpkı vakitte manevi manada. Redhouse, bu sözlüğü Osmanlılar için yaptığı bir “hayır eseri” ve “sadakat göstergesi” olarak değerlendiriyordu zira. Elimizdeki mektuplarına bakarak da bu biçimde bir çıkarımda bulunabiliriz. örneğin sözlüğünün birinci dört cildini Osmanlı Devleti’nin çeviri işlerini yürüten Babıali Çeviri Odası’na, 5 ve 6. ciltleri ise birinci Türkolog ve lügat âlimlerimizden Ahmed Vefik Paşa’ya gönderiyor.
Yani ciltleri Osmanlı başşehrine gönderiyor.
Evet, bu açıdan maksadı de aşikâr aslında, bir an evvelden sözlüğünün basılmasını sağlamak. Hakikaten kendisi Londra’da dizdirip bastırdığı birkaç formayı örnek olarak göndermişti. Bunun son yapıtı olacağını düşünüyordu ve bir an evvelden basılmazsa tamamlandığını görmeye “ömrünün vefa etmeyeceğini” söylüyordu. Biri yarım, geri kalan 4 cilt de kendisindeydi.
Pekala niye yayınlanmıyor o devirde?
Net bir bilgimiz yok fakat kanaatim epey hacimli olacak bu sözlüğün alıcısının bulunmayacağı ve ötürüsıyla da devletin bu biçimde bir maliyetin altına girmek istememesi.
“BİR YERLERDE BEKLİYOR!”
Gelelim ciltlerin bulunması sorununa. Bu ciltlerden yalnızca biri elimizdeydi değil mi şimdiye kadar?
Evet, Medeniyet Üniversitesi’nden Doç. Dr. Şermin Kalafat 2015’te Londra’da, Royal Asiatic Society’de (Kraliyet Asya Cemiyeti) 4. cildi buldu. Bir makaleyle hem genel manada sözlüğe değindi; tıpkı vakitte nereden, nasıl oraya gelmiş olabileceğine dair yorum getirdi.
Pekala siz nasıl bir yol izleyerek buldunuz öteki kayıp ciltleri?
öncedena 4. cildin bulunmasının benim için umut vaat ediciydi bir gelişme olduğunu söylemeliyim. Kalan ciltler de bir yerlerde birilerini kesinlikle bekliyordur, diye düşünüyordum daima. Pahalı bir bürokratımız ile bir gün sohbet ederken Redhouse çalıştığımı öğrenince, kayıp ciltlere dair birtakım bilgiler fısıldadı kulağıma ipucu kabilinden. Akabinde geçen yıl, bir yayıncı dostum, İstanbul’da bir kütüphanede öbür bir husus çalışırken Redhouse’un kayıp sözlüğünün bir cildini gördüğünü, hatta dokunduğunu söylemiş oldu.
ARAYIŞIMIZ SÜRÜYOR
Heyecanlanmamak mümkün mü?
Natürel ben yerimde duramadım. Çabucak kütüphaneye koştum ve sözlüğün bir değil, tam 6 cildinin bu kütüphanede olduğunu tespit ettim. Yani şu an Londra’da daha evvel bulunan bir ciltle birlikte artık 10 cilt sözlüğün 7 cildi elimizde. Sözlüğün kayıp ciltlerini tespit ettikten daha sonra, bizdilk evvel bedelli hocam Prof. Dr. Mustafa Kaçalin’in sözlüğü görüp aldığını öğrendik. Amaçları çalışmak, bitirebilirlerse de yayınlamakmış. Proje yöneticimiz Sadi Özgür ile birlikte hocayı ziyarete gittik. Projemizi aktardık; onun da güzeline gitti. Kısmetse o da projeye takviye verecek.
Artık eksik ciltlerin peşindesiniz herbiçimde?
Eksik olan ciltler 3, 6 ve Redhouse’un yarım kaldığını söylemiş olduği 10. cilt. Yani artık 2,5 cilt daha var peşinde olduğumuz (gülüşmeler). Arayışımız daha bir heyecan ve azimle sürüyor. Hem yurt ortasında tıpkı vakitte yurt haricinde baktığımız, taradığımız kütüphaneler var. Artık ruhsal olarak daha kuvvetli ve kararlıyız.
ÇEVRİMİÇİ OLARAK AÇILACAK
Pekala artık biz bu sözlüğe ne vakit ulaşabileceğiz?
Wikilala.com’un toplumsal medya hesaplarından çalışmayı dijital olarak paylaşacağımızı duyurunca projeye dayanak olmak isteyen bir fazlaca beşerden bildiriler aldık. Biz de bu kapsamda eldeki 7 cildi, kitle-kaynak sistemiyle, yani teknik manada bu Osmanlıca metni çözebilecek uzman “halk” dayanağıyla Latinize edeceğiz. daha sonrasında bir sistematik dâhilinde, Sadi Bey’in koordinatörlüğünde ve Hiperlink’in dayanağıyla Söz.com’a aktarıp çevrimiçi olarak herkese açmaya karar verdik. Bu kelamlık, Redhouse’un “bir sadakat göstergesi” olarak Osmanlılar nezdinde Türk toplumuna bir armağanıydı. Biz de bu hediyeyi toplumun entelektüel potansiyelini de kullanarak bir daha toplumun hizmetine sunacağız.
En büyük Türkçe alimi
Redhouse’un Türkçeye katkıları konusunda neler söylersiniz?
Bir Alman misyonerin çabucak hemen 1847’de belirttiği bir gerçek var: “Redhouse 19. yüzyılın en büyük Türkçe âlimi”! çabucak hemen 1800’lerde Türkçe için 140 bin kelimeyi bulması planlanan bir kelamlık çalışmasına girişmek büyük, epeyce büyük bir iş. Bugün bile İngilizcenin en temel sözlüklerinden birinde mevcut söz sayısının 200 küsur bin olduğu düşünüldüğünde 140 bin sözlük bir hazinenin bundan 150 yıl evvel ortaya konması sıkıntının boyut ve ciddiyetini gösterebilir sanıyorum. Bir defa Redhouse’un bu uğraşı olağanüstü bir şey. Ayrıyeten 1850’lerin başında hazırladığı, aşağı üst 30 bin sözlük Müntehabat-ı Lügat-ı Osmaniye’si de on senelerca basıldı, durdu. 20. yüzyılda bile “isimsiz” basılıp duran Türkçe sözlüklerden bir tanesiydi.
Hazinetü’l-Aziziye isimli dev Türkçe kelamlık projesinin birinci cildinin birinci sayfası.
Hâlâ Türkçeye çeviremedik
Reshouse Hazine’yi tamamlayamayınca American Board’un talebi üzerine Türkçe-İngilizce bir lügat hazırladı; elindeki unsur başlarını bu sözlükte kıymetlendirdi. “Lexicon” diye bildiğimiz ve Osmanlıcayla ilgilenen çabucak her insanın başvurduğu bu sözlüğü biz bugün hâlâ Türkçeye çeviremedik ne yazık ki…