Bilecik Pir Edebali Üniversitesi Tarih Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. İlhami Yurdakul Arap Alfabesindeki mim harfinden yola çıkarak Bir Harf Bir Medeniyet: Mim Kitabı isimli bir çalışma ile okurun karşısına çıktı.
Mim harfi etrafında sahip olduğumuz kültür ve medeniyetin zenginliğine dikkat çeken Yurdakul ile konuştuk.
– Bir harfin, “mim” harfinin tarihini yazma fikri nasıl ortaya çıktı?
Çocukken evrak sahteciliğine dair dinlediğim bir davanın tesiriyle evrakların diplomatik özellikleri daima ilgimi çeker. İstanbul›da Başbakanlık Osmanlı Arşivi›nde doktora çalışmam sırasında ilmiye konusunun yanı sıra, Osmanlı bürokrasisine dair temel düzenlemelere ışık tutacak her türlü belgeyi de bir iki sözle not ederdim. Bunlara dair el yazısı bilgi fişlerimin bir kısmının kenarına da ehemmiyet derecesine bağlı olarak bir yahut daha fazla yıldız koyup “İlginç! Makale yahut sempozyum konusu” diye not düşerdim. Bu çalışmalarım sırasında karşıma çıkan evraklardan biri de II. Abdülhamid’in sadrazamın arzlarında imza yerine mühür ve mim rumuzunu kullanımını yasaklaması ve unvan ve ismini açık biçimde yazmasına dair 1879 tarihindeki buyruğu idi. Bu tarihten yaklaşık 16 yıl daha sonra uygulamada kimi aksaklıklar olmuş ve ikaz niyetiyle buyruk yenilenmişti. Sadrazam, bu buyruktan önemli olarak rencide olmuştu. Siyasî bir krize dönüşen bu sorunu anlamak için mim harfinin peşine düştüm.
HER YERDE MİM VAR!
– Gereç bulabildiniz mi pekala?
Olağan. Ummadığım kadar birebir zamanda… İş yalnızca arşiv dokümanlarıyla hudutlu değildi üstelik. Yazma ve basma eserler, tarihi yapılar, mezar taşları ve hâsılı maddi kültür varlıklarının çabucak hepsinde mim rumuzu bulmak mümkündü. bir süre daha sonra algıda seçiciliğin bir sonucu olarak “her yer mim! her yerde mim var!” demeye başladım. Sanattan edebiyata, siyasetten tasavvufa, kelamlı kültürden bürokrasiye, gizemcilikden düş tabirlerine, medreseden mektebe, ebced hesabından musıkiye ve zımnî teşkilatlara kadar çabucak her alanda yazılmış yapıtları taradım ve kullanılan “mim” harflerini topladım. Mim harfinin kültür ve medeniyet bağlamında izahı da tarih ve başka tüm alt disiplinler incelenerek yazılabilirdi. Bir harfin izini 20 yıl sürdüm ve bir harf, bir kitaba dönüştü. Mim harfinin bir monografi olarak tarihinin yazılması, bir harfin bile araştırma konusu olabileceğini, varlıklı bir materyalin bulunabileceğini ve alana özgün katkı sunabileceğini gösterdi.
HARFLER BİZİM İÇİN ARTIK MUAMMA
– Osmanlı dünyasında harflerin sembolik yeri nedir?
Harf ve sayılar her toplum ve medeniyette olduğu üzere bizde de birer sembolik kıymet olarak vardı. Tanzimat evresinde Osmanlı milleti üzere bir Osmanlı lisanı meydana getirme teşebbüsü lisan, yazı ve harf tartışmalarını birlikteinde getirdi. Cumhuriyet bölümünde yapılan ihtilallerin en köktencisi harf ihtilali idi. Bu aslında yaklaşık yüz yıllık bir tartışmanın kararıydu. Bu tartışmalardaki müspet ve olumsuz münasebetleri bir yana bırakırsak Arap-İslam menşeli Türk elifbasından Latin menşeli Türk Alfabesine geçiş bir medeniyet tercihi idi. İşte yaklaşık bin yıl kullandığımız Arap menşeli Türk elifbası siyasetten sanata, tasavvuftan zımnî ilimlere, divan edebiyatından halk ve tekke edebiyatına, bürokrasiden siyasete şimdi her alanda farklı bir manada bir sembol olarak kullanıldı. ötürüsıyla evresinde gündelik hayatın sıradan birer modülü iken artık bu harflerin manalarını bilmek bizim için birer muamma oldu. Mim monografisi ise bunları bir daha anlamanın ve sahip olduğumuz kültür ve medeniyetin zenginliğinin bir işareti sayılabilir.
Prof. Dr. İlhami Yurdaku
MİMLENMENİN TARİHİ
– “Mim koymak”, “mimlemek” üzere tabirleri bugün hâlâ kullanıyoruz. Bu tabirlerin kökeni nereye dayanıyor?
Osmanlı ordusu savaşa giderken ve dönerken yoklamalar yapılırdı. Yoklama defterlerinde askerin yoklamada bulunmadığını tabir için mim rumuzu kullanılırdı. kimi vakit de yoklamada bulunmayan askerin isminin üstüne “nâmevcûd (yok)” yazıldıktan daha sonra kenarına da mim harfi temalırdu. İşte bu yoklama sırasında bulunmayanların isminin üstüne mim konulanlar «mimlenmiş» olurdu. bu biçimdece mimlenenler ve isminin üstüne «mim konanlar» askerlik hizmetini yapmadıkları manasına gelirdi. Mimlenenler askerlik hizmeti karşılığında elde edecekleri terakki ve imkânlardan yoksun kalırdı.
Ömür çizgisini gösteren harf
– “Mim”in kapalı ilimlerde de bir yeri var. örneğin kıyafet ilmi…
Evet, halk kültüründe “el falı ve yüz falı” manalarını kazanan kıyafetnâme tipi yapıtlarda, vücut uzuvları insanların karakter analizi için kullanıldı. Hz. Muhammed’in hilyelerde anlatılan fiziki özelliklerine atıf yapılmaksızın misal biçimde vücut uzuvlarının ölçülü olması idealize edildi. Eldeki ömür çizgisi de mim rumuzu ile gösterildi. ötürüsıyla eldeki mim harfi çizgisi de ömrün uzunluğu yahut kısalığına işaret olarak yorumlandı.
Mim’i bakılırsan muradına erer
Hayal tabirleri için hazırlanan tabirnâmeler var. Arap elifbasındaki harfler üzerinden düşlerin 29 farklı yorumu tespit edilmiştir. Yorum, hayalde görülen objenin Arapça isminin birinci harfi temel alınarak yorumlanırmış. Buna göre hayalinde su nazarann kişinin hayalinin tabiri; su sözünün Arapça karşılığı olan “mâ” sözünün birinci harfi olan mim’dir. ötürüsıyla hayalinde su bakılırsan kişinin düşü muradına ereceği biçiminde yorumlanırdı.
İttihat terakki’nin şifresiydi
– İttihat ve Terakki’de “mim” rumuzunu ne manada kullanılıyor?
Sultan II. Abdülhamid’in mutlak yönetimindeki resmi ve gayriresmi hafiyeleri, her gün gerçek yahut gerçek dışı jurnaller yazardı. Bilhassa muhaliflerin ve üst seviye devlet ricalinin her türlü sıradan ziyaretleri bile takibe takılırdı. bu biçimde bir ortamda İttihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri, takibata takılmamak için ortalarında mensubiyet tabiri olarak şifreli “muin” sözünü kullandı. Bu şifre, yardımlaşma manasına gelen Arapça muin sözünün birinci harfleriyle karşılıklı konuşmak biçimindeydi. örneğin bu şifreye bakılırsa bir cemiyet üyesi mim harfiyle başlayan bir cümle kurduğunda, muhatabı ayın harfiyle başlayan bir karşılık verirdi. Birinci kişi ikinci kere ya harfiyle başlayan bir cümle kurarken muhatabı nun harfiyle başlayan bir yanıt verirdi. bu biçimdece dört cümlenin birinci harfleri mim, ayın, ya, nun harflerinden oluşan muin sözü olurdu. Muin sözü de mim rumuzuyla sembolize edilebilirdi. ötürüsıyla mim de cemiyet üyeliğinin rumuzuydu.
Mim harfi etrafında sahip olduğumuz kültür ve medeniyetin zenginliğine dikkat çeken Yurdakul ile konuştuk.
– Bir harfin, “mim” harfinin tarihini yazma fikri nasıl ortaya çıktı?
Çocukken evrak sahteciliğine dair dinlediğim bir davanın tesiriyle evrakların diplomatik özellikleri daima ilgimi çeker. İstanbul›da Başbakanlık Osmanlı Arşivi›nde doktora çalışmam sırasında ilmiye konusunun yanı sıra, Osmanlı bürokrasisine dair temel düzenlemelere ışık tutacak her türlü belgeyi de bir iki sözle not ederdim. Bunlara dair el yazısı bilgi fişlerimin bir kısmının kenarına da ehemmiyet derecesine bağlı olarak bir yahut daha fazla yıldız koyup “İlginç! Makale yahut sempozyum konusu” diye not düşerdim. Bu çalışmalarım sırasında karşıma çıkan evraklardan biri de II. Abdülhamid’in sadrazamın arzlarında imza yerine mühür ve mim rumuzunu kullanımını yasaklaması ve unvan ve ismini açık biçimde yazmasına dair 1879 tarihindeki buyruğu idi. Bu tarihten yaklaşık 16 yıl daha sonra uygulamada kimi aksaklıklar olmuş ve ikaz niyetiyle buyruk yenilenmişti. Sadrazam, bu buyruktan önemli olarak rencide olmuştu. Siyasî bir krize dönüşen bu sorunu anlamak için mim harfinin peşine düştüm.
HER YERDE MİM VAR!
– Gereç bulabildiniz mi pekala?
Olağan. Ummadığım kadar birebir zamanda… İş yalnızca arşiv dokümanlarıyla hudutlu değildi üstelik. Yazma ve basma eserler, tarihi yapılar, mezar taşları ve hâsılı maddi kültür varlıklarının çabucak hepsinde mim rumuzu bulmak mümkündü. bir süre daha sonra algıda seçiciliğin bir sonucu olarak “her yer mim! her yerde mim var!” demeye başladım. Sanattan edebiyata, siyasetten tasavvufa, kelamlı kültürden bürokrasiye, gizemcilikden düş tabirlerine, medreseden mektebe, ebced hesabından musıkiye ve zımnî teşkilatlara kadar çabucak her alanda yazılmış yapıtları taradım ve kullanılan “mim” harflerini topladım. Mim harfinin kültür ve medeniyet bağlamında izahı da tarih ve başka tüm alt disiplinler incelenerek yazılabilirdi. Bir harfin izini 20 yıl sürdüm ve bir harf, bir kitaba dönüştü. Mim harfinin bir monografi olarak tarihinin yazılması, bir harfin bile araştırma konusu olabileceğini, varlıklı bir materyalin bulunabileceğini ve alana özgün katkı sunabileceğini gösterdi.
HARFLER BİZİM İÇİN ARTIK MUAMMA
– Osmanlı dünyasında harflerin sembolik yeri nedir?
Harf ve sayılar her toplum ve medeniyette olduğu üzere bizde de birer sembolik kıymet olarak vardı. Tanzimat evresinde Osmanlı milleti üzere bir Osmanlı lisanı meydana getirme teşebbüsü lisan, yazı ve harf tartışmalarını birlikteinde getirdi. Cumhuriyet bölümünde yapılan ihtilallerin en köktencisi harf ihtilali idi. Bu aslında yaklaşık yüz yıllık bir tartışmanın kararıydu. Bu tartışmalardaki müspet ve olumsuz münasebetleri bir yana bırakırsak Arap-İslam menşeli Türk elifbasından Latin menşeli Türk Alfabesine geçiş bir medeniyet tercihi idi. İşte yaklaşık bin yıl kullandığımız Arap menşeli Türk elifbası siyasetten sanata, tasavvuftan zımnî ilimlere, divan edebiyatından halk ve tekke edebiyatına, bürokrasiden siyasete şimdi her alanda farklı bir manada bir sembol olarak kullanıldı. ötürüsıyla evresinde gündelik hayatın sıradan birer modülü iken artık bu harflerin manalarını bilmek bizim için birer muamma oldu. Mim monografisi ise bunları bir daha anlamanın ve sahip olduğumuz kültür ve medeniyetin zenginliğinin bir işareti sayılabilir.
Prof. Dr. İlhami Yurdaku
MİMLENMENİN TARİHİ
– “Mim koymak”, “mimlemek” üzere tabirleri bugün hâlâ kullanıyoruz. Bu tabirlerin kökeni nereye dayanıyor?
Osmanlı ordusu savaşa giderken ve dönerken yoklamalar yapılırdı. Yoklama defterlerinde askerin yoklamada bulunmadığını tabir için mim rumuzu kullanılırdı. kimi vakit de yoklamada bulunmayan askerin isminin üstüne “nâmevcûd (yok)” yazıldıktan daha sonra kenarına da mim harfi temalırdu. İşte bu yoklama sırasında bulunmayanların isminin üstüne mim konulanlar «mimlenmiş» olurdu. bu biçimdece mimlenenler ve isminin üstüne «mim konanlar» askerlik hizmetini yapmadıkları manasına gelirdi. Mimlenenler askerlik hizmeti karşılığında elde edecekleri terakki ve imkânlardan yoksun kalırdı.
Ömür çizgisini gösteren harf
– “Mim”in kapalı ilimlerde de bir yeri var. örneğin kıyafet ilmi…
Evet, halk kültüründe “el falı ve yüz falı” manalarını kazanan kıyafetnâme tipi yapıtlarda, vücut uzuvları insanların karakter analizi için kullanıldı. Hz. Muhammed’in hilyelerde anlatılan fiziki özelliklerine atıf yapılmaksızın misal biçimde vücut uzuvlarının ölçülü olması idealize edildi. Eldeki ömür çizgisi de mim rumuzu ile gösterildi. ötürüsıyla eldeki mim harfi çizgisi de ömrün uzunluğu yahut kısalığına işaret olarak yorumlandı.
Mim’i bakılırsan muradına erer
Hayal tabirleri için hazırlanan tabirnâmeler var. Arap elifbasındaki harfler üzerinden düşlerin 29 farklı yorumu tespit edilmiştir. Yorum, hayalde görülen objenin Arapça isminin birinci harfi temel alınarak yorumlanırmış. Buna göre hayalinde su nazarann kişinin hayalinin tabiri; su sözünün Arapça karşılığı olan “mâ” sözünün birinci harfi olan mim’dir. ötürüsıyla hayalinde su bakılırsan kişinin düşü muradına ereceği biçiminde yorumlanırdı.
İttihat terakki’nin şifresiydi
– İttihat ve Terakki’de “mim” rumuzunu ne manada kullanılıyor?
Sultan II. Abdülhamid’in mutlak yönetimindeki resmi ve gayriresmi hafiyeleri, her gün gerçek yahut gerçek dışı jurnaller yazardı. Bilhassa muhaliflerin ve üst seviye devlet ricalinin her türlü sıradan ziyaretleri bile takibe takılırdı. bu biçimde bir ortamda İttihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri, takibata takılmamak için ortalarında mensubiyet tabiri olarak şifreli “muin” sözünü kullandı. Bu şifre, yardımlaşma manasına gelen Arapça muin sözünün birinci harfleriyle karşılıklı konuşmak biçimindeydi. örneğin bu şifreye bakılırsa bir cemiyet üyesi mim harfiyle başlayan bir cümle kurduğunda, muhatabı ayın harfiyle başlayan bir karşılık verirdi. Birinci kişi ikinci kere ya harfiyle başlayan bir cümle kurarken muhatabı nun harfiyle başlayan bir yanıt verirdi. bu biçimdece dört cümlenin birinci harfleri mim, ayın, ya, nun harflerinden oluşan muin sözü olurdu. Muin sözü de mim rumuzuyla sembolize edilebilirdi. ötürüsıyla mim de cemiyet üyeliğinin rumuzuydu.