Geçtiğimiz hafta alınan hoş bir haber hepimizi sevindirdi: Türk çay kültürü artık UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’nde. Pek natürel hepimiz bu sonucun pek kıymetli olduğunu biliyoruz. Sürecin başında Türkiye ile Azerbaycan, Türk çay külçeşidinin Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne alınması için Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü’ne (UNESCO) müracaat yapmıştı. Bu müracaatın akabinde, geçtiğimiz günlerden Fas’ta yapılan UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Hükümetlerarası 17. Komite Toplantısı’nda bahis gündeme alındı. Akabinde da hepimiz için sevindirici haber geldi.
Necip Fazıl.
Öyle sanıyorum ki haberi alıp, kendisine bir keyif çayı yapanlarımız olmuştur. aslına bakarsanız çay kültürümüzün bu listeye eklenmesinin sebebi de bu değil mi? hayatımızın her detayına işlenmiş olması… Buz üzere bir havada yahut sıcak ağustos günlerinde, üzgünken yahut memnunluğu paylaşmak için, karanfilli yahut lavantalı, bir bardak sıcak çay illa daima yanımızdadır.
DURUP DURURKEN BİR BARDAK ÇAY
Çayla münasebetimizin bilgileri pek fazla. Akademik kaynaklara nazaran Türk ve çay sözünün birlikte anıldığı birinci metin 8. yüzyıla aittir. Çinli şair Lu Yu, en yeterli çayı anlatırken “Türk süvarisinin deri çizmeleri üzere boğumlu” tabirini kullanır. bir daha birtakım kaynaklarda, Kazan Tatar Türklerinden Abdül Kayyum Nâsırî’nin Favakihü’l-Cülesâ isimli yapıtına atıf yapılarak, çayı birinci içen Türk’ün Hoca Ahmed Yesevî olduğu aktarılır. bu biçimde bir bahis olunca Seyahatname’nin sayfalarını bir daha karıştırmamamız mümkün değil. Evliya Çelebi de ünlü yapıtında çaydan ve yararlarından bahsetmiştir. bu biçimdece Anadolu’da o devirde de çayın demlenip, tüketildiğini anlarız.
Pek doğal ki Türklerin çayı gerçek manada benimsemeleri 19. yüzyılda başlar. Osmanlı İmparatorluğu’nda çay zirai olarak üretilmeye çalışılsa da başarılı süreç Cumhuriyet’in ilanından daha sonra olur. Ziraatçı Zihni Derin, 1923 yılında çayın ülkemizde en yeterli Rize, Trabzon ve Artvin’de yetişeceğini çeşitli araştırmalarıyla tespit eder ve ekim çalışmalara başlar. Derin’in uğraşları kısa mühlet ortasında sonuç verir. Anadolu ise çayı sahiplenmeye aslına bakarsanız hazırdır. Bu sahiplenme birlikteinde kendi ortasında bir kültürü de doğurur. İnce muhakkak cam bardak, çay bardağı tabağı, zevke bakılırsa şeker, çay kaşıkları, demleme ritüelleri… esasen bilinen ve sevilen çay, kısa müddette daha da yaygın halde tüketilmeye başlar. Bunun edebiyata yansımaları da olağan olarak kaçınılmaz olur.
Biz bu yansımaları nazaranbilmek için birinci vakit içinderda Bedri Rahmi Eyuboğlu’na bakalım. Kendisi kuşkusuz edebiyatımız ve sanatımız için pek değerli isimlerden. Çalışmalarında Anadolu beşerinin hayatını baz alan Eyuboğlu’nun tablolarında çayı görmek mümkündür. Ayrıyeten dikkat cazibeli bir şiir de kaleme alır. Eyuboğlu bu şiirde çaya olan düşkünlüğümüzü, sevgimizi ancak onu gereğince tanımayışımızı, Zihni Derin’e de gönderme yaparak anlatıyor: “Bir ilimiz var ismi Rize/Durup dururken bir bardak çay sundu bize/Rize’de çayı kim yetiştirdi Rize’ de/Missisipiye karışan çayları öğretirler bize/Rize’de çayı kim buldu Rize’de/Kimdi o sessiz sedasız kumral kumral demlenen/mübarek adam.”
NE KADAR GÜZEL!
Orhan Veli.
Şimdi de epeyce uzaklaşmadan, Garip akımının gövdesi diyebileceğimiz, ünlü şair Orhan Veli’nin “çay”ına bakalım. Orhan Veli’nin kendisine has üslubuyla kaleme aldığı bu yapıtların ikisinde çayın izine rastlıyoruz. Birincisi “Ne Kadar Güzel” şiiri. İkincisi ise “Bir Kenti Bırakmak.” bu biçimde birinci şiiri de buraya ekleyelim: “Çayın rengi ne kadar güzel/Sabah sabah / Açık havada!/Hava ne kadar güzel!/Erkek çocuk ne kadar güzel!/Çay ne kadar hoş.”
Evlerin şairi olarak da bilinen Behçet Necatigil de natürel ki çayı kendine bahis edinmiş. Mahalle hayatını, sokakları, aileyi yapıtlarında anlatan ünlü kalemin “Çay” isminde bir şiiri var. Necatigil bu şiirde kenar mahallede yaşayan küçük bir çocuğun, her sabah içtiği sıcak çayı anlatır: “Az ekmek, bir tutam çay, daha sonra küçük bir şişe/Yakacak ispirto şişede parmak kadar/Ve epeyce yaşlı bakkal, sabah, kenar mahalle.”
ÇAYCI, GETİR İLAÇ KOKULU ÇAYDAN
Sezai Karakoç
Edebiyatımızın çay düşkünlerinden bahsederken Necip Fazıl Kısakürek’i anmamak asla olmaz. Olağan o özel mısralarını da: “Çaycı, getir ilaç kokulu çaydan/Dakika düşelim yıllık paydan.” Sezai Karakoç’a geldiğimizde ise eş mana üzerinden yaptığı çay oyununu hatırlarız: “O çaylardan su içenlerin gözleri/Benim çay bardağımda senin gözlerin olur /Senin gözlerin sizin çay bardaklarınızda/Onların gözleri/Çay.” Erzurum’a has kıtlama şekerle içilen çayı da Turgut Uyar’ın şiiriyle analım: “Durmuş da yorgunluk çıkarmışım, Bir akşam vakti Dört bardak kıtlama çayla Erzurum’da.”
Turgut Uyar.
ÖYKÜDE, DENEMEDE, ANLATIDA
Sait Faik’in “Semaver”ini, Orhan Kemal’in “Eski Gardiyan”ını es geçersek bize gönül koyan edebiyatseverler olabilir. Bir defa de Ahmet Rasim’e ve devrin ünlü çayhane sahibi Çaycı Reşit’i anlatışına kulak verelim: “Dükkânın duvarları Farsça, Türkçe beyitlerle süslenmiş, özellikle çay hakkındaki iki üç beyitli bir methiye mangal hizasına asılmıştı. Bu methiye galiba Farsça idi. Hiç okunmazsa günde beş on sefer okunurdu. İçeriye bir girip de, ‘Çay-ı ma güzel güvar-ü tatlı est’ (Çayımız hoş kokulu ve lezzetlidir.) demedi mi Çaycı’nın bağdadi çehresi karma karışık olur.” Abartısız formda söyleyebiliriz ki çayla ilgili onlarca mısra, kıssa, anlatı daha alıntılayabiliriz. Son olarak geçtiğimiz aylarda kaybettiğimiz şair Mevlâna İdris’ten bir şiir ekleyelim buraya: “Biriniz birkaç yıldız taksın gökyüzüne/Biriniz çay hazırlasın/Biriniz akşam olsun.”
Ahmet Rasim.
Çayı, çayımızı yazmak bir demlik demleyip, muhabbetle içmek kadar uzun olabilir. Yani bu satırları denetim etmek sıkıntı. Bu niçinle yazımızı, Selim İleri’nin de çocukluğunu anarak anlattığı Emirgan Çay Bahçesi’nde, Çengelköy’de, Çemberlitaş’ta yahut ülkemizin pek hoş çay bahçelerinden birinde, ağaçlar altında bir bardak taze çay içtiğimizi hayal ederek bitirelim. var iseyalım ki bu hoş kış günü, üşümüş ancak kalplerimiz sıcakken, dostlarımızla oturduğumuz o masada çayımız sıcacık tütüyor. Çayımız da muhabbetimiz de bol olsun!
Kaynakça: Çay Kitabı, Mustafa Duman, Kitabevi, 2005./“Türkiye’de ve Çin’de Çay Kültürü”, Dilara Julaiti, Erciyes Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü, Doğu Lisanları ve Edebiyatları Anabilim Kısmı, Y.L. Tezi, 2022.
Necip Fazıl.
Öyle sanıyorum ki haberi alıp, kendisine bir keyif çayı yapanlarımız olmuştur. aslına bakarsanız çay kültürümüzün bu listeye eklenmesinin sebebi de bu değil mi? hayatımızın her detayına işlenmiş olması… Buz üzere bir havada yahut sıcak ağustos günlerinde, üzgünken yahut memnunluğu paylaşmak için, karanfilli yahut lavantalı, bir bardak sıcak çay illa daima yanımızdadır.
DURUP DURURKEN BİR BARDAK ÇAY
Çayla münasebetimizin bilgileri pek fazla. Akademik kaynaklara nazaran Türk ve çay sözünün birlikte anıldığı birinci metin 8. yüzyıla aittir. Çinli şair Lu Yu, en yeterli çayı anlatırken “Türk süvarisinin deri çizmeleri üzere boğumlu” tabirini kullanır. bir daha birtakım kaynaklarda, Kazan Tatar Türklerinden Abdül Kayyum Nâsırî’nin Favakihü’l-Cülesâ isimli yapıtına atıf yapılarak, çayı birinci içen Türk’ün Hoca Ahmed Yesevî olduğu aktarılır. bu biçimde bir bahis olunca Seyahatname’nin sayfalarını bir daha karıştırmamamız mümkün değil. Evliya Çelebi de ünlü yapıtında çaydan ve yararlarından bahsetmiştir. bu biçimdece Anadolu’da o devirde de çayın demlenip, tüketildiğini anlarız.
Pek doğal ki Türklerin çayı gerçek manada benimsemeleri 19. yüzyılda başlar. Osmanlı İmparatorluğu’nda çay zirai olarak üretilmeye çalışılsa da başarılı süreç Cumhuriyet’in ilanından daha sonra olur. Ziraatçı Zihni Derin, 1923 yılında çayın ülkemizde en yeterli Rize, Trabzon ve Artvin’de yetişeceğini çeşitli araştırmalarıyla tespit eder ve ekim çalışmalara başlar. Derin’in uğraşları kısa mühlet ortasında sonuç verir. Anadolu ise çayı sahiplenmeye aslına bakarsanız hazırdır. Bu sahiplenme birlikteinde kendi ortasında bir kültürü de doğurur. İnce muhakkak cam bardak, çay bardağı tabağı, zevke bakılırsa şeker, çay kaşıkları, demleme ritüelleri… esasen bilinen ve sevilen çay, kısa müddette daha da yaygın halde tüketilmeye başlar. Bunun edebiyata yansımaları da olağan olarak kaçınılmaz olur.
Biz bu yansımaları nazaranbilmek için birinci vakit içinderda Bedri Rahmi Eyuboğlu’na bakalım. Kendisi kuşkusuz edebiyatımız ve sanatımız için pek değerli isimlerden. Çalışmalarında Anadolu beşerinin hayatını baz alan Eyuboğlu’nun tablolarında çayı görmek mümkündür. Ayrıyeten dikkat cazibeli bir şiir de kaleme alır. Eyuboğlu bu şiirde çaya olan düşkünlüğümüzü, sevgimizi ancak onu gereğince tanımayışımızı, Zihni Derin’e de gönderme yaparak anlatıyor: “Bir ilimiz var ismi Rize/Durup dururken bir bardak çay sundu bize/Rize’de çayı kim yetiştirdi Rize’ de/Missisipiye karışan çayları öğretirler bize/Rize’de çayı kim buldu Rize’de/Kimdi o sessiz sedasız kumral kumral demlenen/mübarek adam.”
NE KADAR GÜZEL!
Orhan Veli.
Şimdi de epeyce uzaklaşmadan, Garip akımının gövdesi diyebileceğimiz, ünlü şair Orhan Veli’nin “çay”ına bakalım. Orhan Veli’nin kendisine has üslubuyla kaleme aldığı bu yapıtların ikisinde çayın izine rastlıyoruz. Birincisi “Ne Kadar Güzel” şiiri. İkincisi ise “Bir Kenti Bırakmak.” bu biçimde birinci şiiri de buraya ekleyelim: “Çayın rengi ne kadar güzel/Sabah sabah / Açık havada!/Hava ne kadar güzel!/Erkek çocuk ne kadar güzel!/Çay ne kadar hoş.”
Evlerin şairi olarak da bilinen Behçet Necatigil de natürel ki çayı kendine bahis edinmiş. Mahalle hayatını, sokakları, aileyi yapıtlarında anlatan ünlü kalemin “Çay” isminde bir şiiri var. Necatigil bu şiirde kenar mahallede yaşayan küçük bir çocuğun, her sabah içtiği sıcak çayı anlatır: “Az ekmek, bir tutam çay, daha sonra küçük bir şişe/Yakacak ispirto şişede parmak kadar/Ve epeyce yaşlı bakkal, sabah, kenar mahalle.”
ÇAYCI, GETİR İLAÇ KOKULU ÇAYDAN
Sezai Karakoç
Edebiyatımızın çay düşkünlerinden bahsederken Necip Fazıl Kısakürek’i anmamak asla olmaz. Olağan o özel mısralarını da: “Çaycı, getir ilaç kokulu çaydan/Dakika düşelim yıllık paydan.” Sezai Karakoç’a geldiğimizde ise eş mana üzerinden yaptığı çay oyununu hatırlarız: “O çaylardan su içenlerin gözleri/Benim çay bardağımda senin gözlerin olur /Senin gözlerin sizin çay bardaklarınızda/Onların gözleri/Çay.” Erzurum’a has kıtlama şekerle içilen çayı da Turgut Uyar’ın şiiriyle analım: “Durmuş da yorgunluk çıkarmışım, Bir akşam vakti Dört bardak kıtlama çayla Erzurum’da.”
Turgut Uyar.
ÖYKÜDE, DENEMEDE, ANLATIDA
Sait Faik’in “Semaver”ini, Orhan Kemal’in “Eski Gardiyan”ını es geçersek bize gönül koyan edebiyatseverler olabilir. Bir defa de Ahmet Rasim’e ve devrin ünlü çayhane sahibi Çaycı Reşit’i anlatışına kulak verelim: “Dükkânın duvarları Farsça, Türkçe beyitlerle süslenmiş, özellikle çay hakkındaki iki üç beyitli bir methiye mangal hizasına asılmıştı. Bu methiye galiba Farsça idi. Hiç okunmazsa günde beş on sefer okunurdu. İçeriye bir girip de, ‘Çay-ı ma güzel güvar-ü tatlı est’ (Çayımız hoş kokulu ve lezzetlidir.) demedi mi Çaycı’nın bağdadi çehresi karma karışık olur.” Abartısız formda söyleyebiliriz ki çayla ilgili onlarca mısra, kıssa, anlatı daha alıntılayabiliriz. Son olarak geçtiğimiz aylarda kaybettiğimiz şair Mevlâna İdris’ten bir şiir ekleyelim buraya: “Biriniz birkaç yıldız taksın gökyüzüne/Biriniz çay hazırlasın/Biriniz akşam olsun.”
Ahmet Rasim.
Çayı, çayımızı yazmak bir demlik demleyip, muhabbetle içmek kadar uzun olabilir. Yani bu satırları denetim etmek sıkıntı. Bu niçinle yazımızı, Selim İleri’nin de çocukluğunu anarak anlattığı Emirgan Çay Bahçesi’nde, Çengelköy’de, Çemberlitaş’ta yahut ülkemizin pek hoş çay bahçelerinden birinde, ağaçlar altında bir bardak taze çay içtiğimizi hayal ederek bitirelim. var iseyalım ki bu hoş kış günü, üşümüş ancak kalplerimiz sıcakken, dostlarımızla oturduğumuz o masada çayımız sıcacık tütüyor. Çayımız da muhabbetimiz de bol olsun!
Kaynakça: Çay Kitabı, Mustafa Duman, Kitabevi, 2005./“Türkiye’de ve Çin’de Çay Kültürü”, Dilara Julaiti, Erciyes Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü, Doğu Lisanları ve Edebiyatları Anabilim Kısmı, Y.L. Tezi, 2022.