Ömer Seyfettin’in “Başını Vermeyen Şehit” isimli kıssasını çoğumuz okumuşuzdur. Çeşitli masal, kıssa ve efsanelere giren “kesik baş” motifi, Ömer Seyfettin’in kıssasına 17. yüzyılda yaşayan Peçuylu İbrahim Efendi’nin kaleme aldığı ve Yasal Sultan Süleyman periyodu başından 1640 yılına kadar gelen Osmanlı tarihinde yer alan efsaniçin ilhamla girmişti. Peçevi’nin tarihinde geçen bu efsaneyi nereden aldığı ise bugüne kadar bilinmiyordu tâ ki İlyas Kayaokay, 16. yüzyıl müellifi Kadı Alî’nin Sergüzeşt-nâme isimli yapıtının yayınlayana kadar. Munzur Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı Araştırma nazaranvlisi Dr. İlyas Kayaokay ile doktora araştırmaları sırasında tesadüf ettiği kitabın serüvenini konuştuk.
Dr. İlyas Kayaokay
Ömer Seyfettin’in “Başını Vermeyen Şehit” isimli öyküsünün asıl kaynağına giden yolda maceranız nasıl başladı?
Doktora tezimin bir kısmını, el yazma manzum Hz. Ali cenk-nâmelerinin kataloğu teşkil ediyor. Bundan ötürü yüzlerce elyazması elimin altından geçti. 2020 yılında yazma eser kütüphanelerindeki manzum gazavat, cenk-nâme, fetih-nâme cinsindeki yapıtları toplarken çeşidinin daha sonradan Sergüzeşt-nâme olduğunu anladığım bu yapıtı de bir köşeye kaydettim. Tek nüshası İstanbul Üniversitesi Ender Eserler Kütüphanesi’ndeydi. Başta gazavatname olarak düşündüğüm bu yapıtı de neşretmek için literatür taraması yaptım ve yayımlanmadığını tespit ettim. Ardından yapıtı, Arap harflerinden Latin alfabesine aktarmaya başladım.
Okurken dikkatinizi çeken konular oldu mu?
Okurken şairin tasvirlerdeki başarısı, sanatlı tabirleri ve öteki edebî hususiyetleri dikkatimi çekti. Çünkü bu biçimde halk biçimi mesnevilerde ve tasavvufî-dinî yapıtlarda bu biçimde bir edebî seviyeyi her vakit müşahade edemiyorsunuz. Lakin birinci sınıf bir şaire has bir özelliktir bu. Bir de Kanunî’nin Doğu seferi için bir tarih beyti düşürüldüğünü gördüm. Farklı olan Osmanlı evresinde bu yapıtın mahiyeti tam anlaşılamamış. Üzerinde “Kitâbhâne-i Humâyûn” başlıklı Osmanlı dönemine ilişkin bir kayıt fişi bulunuyordu. Bu fişe göre yapıtın “ism-i asliyyesi” “Hikâye-i Manzûme”dir. bir daha yapıta dair fiş üzerinde bir açıklama da kayıtlıydı: “Dokuz yüz altmış tarihinde Sultan Süleyman Han Hazretleri vaktinde vâki olan bir gazaya dair bir manzume ise de öyküye daha çok emsal.” Osmanlı’daki kütüphane memurlar bu yapıtı bir “hikâye” olarak görmüş. Doğrudur, bu biçimde öykü usulü, menkıbevî bir tarafı da vardır. Lakin şair Kadı Ali, yüklü olarak Yasal Sultan Süleyman vaktinde 1552-1555 yılları içinde şahsen katıldığı seferleri, fetihleri, gazaları, Macar diyarındaki uç akınları anlatıyor. Kanaatimce kütüphanedeki bu bilgiler araştırmacıları da yanıltmış ve kimsenin dikkatini çekmemiş.
Ömer Seyfettin’in ünlü “Başını Vermeyen Şehit” öyküsüne gelirsek… Kaynağının Peçevi Tarihi’ndeki bir menkıbe olduğu biliniyordu. Siz bulduğunuz bu metnin, Peçevi’nin de kaynağı olduğunu nasıl fark ettiniz?
Kadı Ali’nin Sergüzeşt-nâme’si, 585 beyitten müteşekkil bir mesnevi. Edebî çeşit olarak sergüzeştnâme olduğunu yapıtın tamamını okuduktan daha sonra anladım. Mesnevinin 354. beytini Latin alfabesine aktardığım esnada birden bir aşinalık belirdi. O beyitte Mecnun Hüsrev’in başı kesilen Mecnun Muhammed’e “Ne yatıyorsun düşman başını aldı gitti” üzere bir serzenişi vardı. Bu kısmı okuyunca güya daha evvelce yapıtı okuduğum hissine kapıldım. Lakin daha evvelden mesneviyi Arap harflerinden okumadığıma da emindim. Metni çevirmeye devam ederken Ömer Seyfettin’in birinci vakit içinderda lise senelerında okuduğum “Başını Vermeyen Şehit” öyküsüne ne kadar da benzediğini düşündüm. Kesik baş motifi Türk kültüründe vardır. Hz. Ali cenk-nâmeleri içerisinde de bir kesik baş öyküsü vardır. Bu motifi, yapıtın inceleme bahsinde daha geniş biçimde ele almak istedim. Evvel Ömer Seyfettin’in “Başını Vermeyen Şehit” öyküsünü tekrar okudum.
Okuyunca daha da berraklaştı herbiçimde problem?
Tabii. Öyküdeki Grijgal kadısı olan sert mizaçlı Kuru Kadı ve Meczup Hüsrev olduğu üzere benim metinde de geçiyordu. Meczup Mehmed ise benim mesnevide Mecnun Muhammed idi. Hayret ve heyecandan o gün büsbütün bu hususa odaklandım. Ben birinci başta Ömer Seyfettin’in yapıtı gördüğünü zannettim. Açıkçası Ömer Seyfettin’in, Macar doğumlu İbrahim Peçevî’nin tarihinden konusunu aldığını daha sonradan araştırınca öğrendim. Bu sefer Peçevî Tarihi’ne ulaştım ve kıssanın asıl kısmını teşkil eden 95 beytin yer aldığını gördüm. Peçevî Tarihi’ndeki beyitlerle kendi beyitlerimi mukayese ettim ve büyük oranda tıpkı olduğunu gördüm. Nüsha farklılıklarından ötürü olsa gerek kimi beyitlerde söz, beyit farklılıkları vardı. İşte o an güya edebiyatı kurtaracak bir keşif yapmışcasına sevinerek doktora hocam Sivas Cumhuriyet Üniversitesi’nden Prof. Dr. Âdem Ceyhan’ı aradım.
16. yüzyılda Kadı Ali isimli müellifin kaleminden Sergüzeşt-nâme’nin iki sayfası
Nasıl reaksiyon verdi hocanız?
Kendisine heyecanla ne bulduğumu anlatınca bana “Sen önemli misin? Ben de bu biçimde bir asıl yapıtın olduğunu düşünüp vaktinde aramıştım” diyerek hayretini tabir etti. Bu Sergüzeşt-nâme, yalnızca edebiyat tarihi açısından değil, Türk kültürü, sosyoloji, coğrafya ve tarih bilimi açısından da çok değerli gereçler ihtiva ediyor. Ayrıyeten bu sergüzeştnâme ile Peçevî Tarihi temel alınarak yapılan akademik çalışmalardaki kestirime dayalı yorumlar açıklığa kavuşmuş oldu. En değerlisi, Peçevî’nin sırf “Grijgal kadısı” olarak bahsetmiş olduğu şairin, Kadı Ali olduğu kesin biçimde belirlendi. Peçevî’den diğer bu menkıbenin anlatıldığı bir kaynak daha vardır. O da Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin 7. cildinin birinci kitabında yer alıyor.
Dr. İlyas Kayaokay
Ömer Seyfettin’in “Başını Vermeyen Şehit” isimli öyküsünün asıl kaynağına giden yolda maceranız nasıl başladı?
Doktora tezimin bir kısmını, el yazma manzum Hz. Ali cenk-nâmelerinin kataloğu teşkil ediyor. Bundan ötürü yüzlerce elyazması elimin altından geçti. 2020 yılında yazma eser kütüphanelerindeki manzum gazavat, cenk-nâme, fetih-nâme cinsindeki yapıtları toplarken çeşidinin daha sonradan Sergüzeşt-nâme olduğunu anladığım bu yapıtı de bir köşeye kaydettim. Tek nüshası İstanbul Üniversitesi Ender Eserler Kütüphanesi’ndeydi. Başta gazavatname olarak düşündüğüm bu yapıtı de neşretmek için literatür taraması yaptım ve yayımlanmadığını tespit ettim. Ardından yapıtı, Arap harflerinden Latin alfabesine aktarmaya başladım.
Okurken dikkatinizi çeken konular oldu mu?
Okurken şairin tasvirlerdeki başarısı, sanatlı tabirleri ve öteki edebî hususiyetleri dikkatimi çekti. Çünkü bu biçimde halk biçimi mesnevilerde ve tasavvufî-dinî yapıtlarda bu biçimde bir edebî seviyeyi her vakit müşahade edemiyorsunuz. Lakin birinci sınıf bir şaire has bir özelliktir bu. Bir de Kanunî’nin Doğu seferi için bir tarih beyti düşürüldüğünü gördüm. Farklı olan Osmanlı evresinde bu yapıtın mahiyeti tam anlaşılamamış. Üzerinde “Kitâbhâne-i Humâyûn” başlıklı Osmanlı dönemine ilişkin bir kayıt fişi bulunuyordu. Bu fişe göre yapıtın “ism-i asliyyesi” “Hikâye-i Manzûme”dir. bir daha yapıta dair fiş üzerinde bir açıklama da kayıtlıydı: “Dokuz yüz altmış tarihinde Sultan Süleyman Han Hazretleri vaktinde vâki olan bir gazaya dair bir manzume ise de öyküye daha çok emsal.” Osmanlı’daki kütüphane memurlar bu yapıtı bir “hikâye” olarak görmüş. Doğrudur, bu biçimde öykü usulü, menkıbevî bir tarafı da vardır. Lakin şair Kadı Ali, yüklü olarak Yasal Sultan Süleyman vaktinde 1552-1555 yılları içinde şahsen katıldığı seferleri, fetihleri, gazaları, Macar diyarındaki uç akınları anlatıyor. Kanaatimce kütüphanedeki bu bilgiler araştırmacıları da yanıltmış ve kimsenin dikkatini çekmemiş.
Ömer Seyfettin’in ünlü “Başını Vermeyen Şehit” öyküsüne gelirsek… Kaynağının Peçevi Tarihi’ndeki bir menkıbe olduğu biliniyordu. Siz bulduğunuz bu metnin, Peçevi’nin de kaynağı olduğunu nasıl fark ettiniz?
Kadı Ali’nin Sergüzeşt-nâme’si, 585 beyitten müteşekkil bir mesnevi. Edebî çeşit olarak sergüzeştnâme olduğunu yapıtın tamamını okuduktan daha sonra anladım. Mesnevinin 354. beytini Latin alfabesine aktardığım esnada birden bir aşinalık belirdi. O beyitte Mecnun Hüsrev’in başı kesilen Mecnun Muhammed’e “Ne yatıyorsun düşman başını aldı gitti” üzere bir serzenişi vardı. Bu kısmı okuyunca güya daha evvelce yapıtı okuduğum hissine kapıldım. Lakin daha evvelden mesneviyi Arap harflerinden okumadığıma da emindim. Metni çevirmeye devam ederken Ömer Seyfettin’in birinci vakit içinderda lise senelerında okuduğum “Başını Vermeyen Şehit” öyküsüne ne kadar da benzediğini düşündüm. Kesik baş motifi Türk kültüründe vardır. Hz. Ali cenk-nâmeleri içerisinde de bir kesik baş öyküsü vardır. Bu motifi, yapıtın inceleme bahsinde daha geniş biçimde ele almak istedim. Evvel Ömer Seyfettin’in “Başını Vermeyen Şehit” öyküsünü tekrar okudum.
Okuyunca daha da berraklaştı herbiçimde problem?
Tabii. Öyküdeki Grijgal kadısı olan sert mizaçlı Kuru Kadı ve Meczup Hüsrev olduğu üzere benim metinde de geçiyordu. Meczup Mehmed ise benim mesnevide Mecnun Muhammed idi. Hayret ve heyecandan o gün büsbütün bu hususa odaklandım. Ben birinci başta Ömer Seyfettin’in yapıtı gördüğünü zannettim. Açıkçası Ömer Seyfettin’in, Macar doğumlu İbrahim Peçevî’nin tarihinden konusunu aldığını daha sonradan araştırınca öğrendim. Bu sefer Peçevî Tarihi’ne ulaştım ve kıssanın asıl kısmını teşkil eden 95 beytin yer aldığını gördüm. Peçevî Tarihi’ndeki beyitlerle kendi beyitlerimi mukayese ettim ve büyük oranda tıpkı olduğunu gördüm. Nüsha farklılıklarından ötürü olsa gerek kimi beyitlerde söz, beyit farklılıkları vardı. İşte o an güya edebiyatı kurtaracak bir keşif yapmışcasına sevinerek doktora hocam Sivas Cumhuriyet Üniversitesi’nden Prof. Dr. Âdem Ceyhan’ı aradım.
16. yüzyılda Kadı Ali isimli müellifin kaleminden Sergüzeşt-nâme’nin iki sayfası
Nasıl reaksiyon verdi hocanız?
Kendisine heyecanla ne bulduğumu anlatınca bana “Sen önemli misin? Ben de bu biçimde bir asıl yapıtın olduğunu düşünüp vaktinde aramıştım” diyerek hayretini tabir etti. Bu Sergüzeşt-nâme, yalnızca edebiyat tarihi açısından değil, Türk kültürü, sosyoloji, coğrafya ve tarih bilimi açısından da çok değerli gereçler ihtiva ediyor. Ayrıyeten bu sergüzeştnâme ile Peçevî Tarihi temel alınarak yapılan akademik çalışmalardaki kestirime dayalı yorumlar açıklığa kavuşmuş oldu. En değerlisi, Peçevî’nin sırf “Grijgal kadısı” olarak bahsetmiş olduğu şairin, Kadı Ali olduğu kesin biçimde belirlendi. Peçevî’den diğer bu menkıbenin anlatıldığı bir kaynak daha vardır. O da Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin 7. cildinin birinci kitabında yer alıyor.